Współcześnie patrząc na lustro trudno jest nam wyobrazić sobie, że mogłoby wyglądać inaczej. Droga tego przedmiotu do ostatecznej formy, w której się dzisiaj przeglądamy była bardzo długa i pełna zmian następujących w miarę rozwijania się coraz to nowszych technik wyrobu.
Pierwsze, jeszcze nie lustra, ale już ukazujące zjawisko odbicia były oczywiście rzeki, stawy, wszelkiego rodzaju tafle wody, w których człowiek mógł się przeglądać. Już wtedy pomimo odbicia niezbyt wyraźnych kształtów zjawisko to uznawano za magiczne, tajemnicze. Ludzka ciekawość nie zna granic, toteż na przestrzeni lat wraz z rozwojem technik człowiekowi udało się wykonać pierwsze przedmioty, które miały służyć tylko i wyłącznie do przyglądania się własnej osobie.
Pierwsze lustra powstawały już w najstarszych cywilizacjach świata głównie z wypolerowanego kamienia, którym często była zastygła lawa. Wiadomo, że od III tysiąclecia p.n.e. zaczęto wytwarzać lustra metalowe. Jednym z miejsc, które wskazuje się jako pierwsze, w którym pojawiły się owe lustra jest Egipt.1 Najczęściej spotykane egipskie zwierciadła były wyrabiane z brązu, ale występowały także te wykonane ze złota, srebra lub miedzi. Zazwyczaj płaskie, w kształcie słońca, niewielkie (średnica 15- 20 cm), ze zdobioną rękojeścią2 były wyposażone w dodatkowy skórzany bądź wiklinowy futerał chroniący przed uszkodzeniem tego drogocennego przedmiotu, który dla Egipcjan oprócz ogromnej wartości materialnej miał też wartość duchową związaną z kultem solarnym.3
Z czasem zwierciadło rozpowszechniło się i przeniknęło do innych zakątków świata. Na początku z Egiptu do Myken, lustra mykeńskie jednak różniły się od egipskich kształtem, były okrągłe, z płytką znajdującą się między głowicą, a tarczą zwierciadła, którą zdobił relief często przedstawiający postaci kobiece.4
Kolejnym społeczeństwem antycznym, które przejęło lustra od Egipcjan byli Grecy, u których rozróżniamy lustra ręczne (z rękojeścią), stojące i z pokrywą. Te pierwsze posiadały rękojeść o najróżniejszych kształtach, również tak jak Egipcjanie Grecy często wykonywali je w kształcie postaci kobiecej. Lustra stojące choć powstały nieco wcześniej to szczególnym powodzeniem cieszyły się w V w. p.n.e. Możemy spotkać te lustra z podstawą o motywie architektonicznym bądź w formie kobiety, trzymającej jakiś przedmiot. Ostatnim typem luster były lustra z pokrywą, które tak jak i te stojące były zdobione reliefami, przedstawiającymi sceny mitologiczne lub rodzajowe. Zwierciadło były przedmiotem typowo kobiecym, który towarzyszył kobiecie podczas codziennych czynności związanych z wyglądem, toteż po śmierci wkładano go jej do grobu.5
Wszelkie nowości greckie w zakresie typów zwierciadeł przejęli Rzymianie, którzy obok luster okrągłych zaczęli wyrabiać lustra prostokątne, a materiałem, którego używali najczęściej stał się jasny brąz. Pierwsza połowa I wieku p.n.e. była czasem kiedy to szczególnie rozpowszechniło się lustro srebrne. Zaczęto także wyrabiać lustra ze złota i zdobić je drogimi kamieniami. W I wieku n.e. pojawiły się w Rzymie zwierciadła z wydymanego szkła podłożonego blachą cynową, ołowianą lub złotą, w metalowej oprawie6 , jednak technika ta była rzadko używana, a z czasem zapomniana podczas, gdy główny prym wiodły lustra metalowe. Warto zauważyć, iż przedmioty te znacznie różniły się od tych dzisiejszych. Obraz odbity w nich był niewyraźny, dostrzec można było jedynie zarys sylwetki osoby przeglądającej się. W związku z ogromnymi kosztami związanymi z wyrobem lustra pozwolić sobie mogli na nie jedynie władcy lub bardzo zamożne osoby.7
W średniowieczu zmian związanych z wyrobem luster nie było wiele, głównie zachodziły one jedynie w obszarze wielkości i kształtów obiektów, więc znane od tysięcy lat nie wzbudzały już, aż tak wielkiego podziwu, choć nadal posiadały je tylko osoby bogate, które było na nie stać. Nie ma dokładnych danych co do miejsca i daty powstania pierwszych luster szklanych, ale metodę tę znano w XII w., choć używana była bardzo rzadko. Nieco później pojawiały się zwierciadła ścienne oprawiane w szeroką, ornamentowaną ramę najczęściej drewnianą. Od XV wieku coraz częściej spotykane i cieszące się popytem stały się zwierciadełka kieszonkowe, które wyrabiano za pomocą wlewania do gorących szklanych kul mieszaniny antymonu, cyny, żywicy bądź smoły. Ostudzoną kulę krojono na wypukłe soczewki w ten sposób tworząc małe lustereczka nazywane „wolimi oczkami”.8
Wielkim zwrotem w produkcji luster były wydarzenia początku XVI wieku w miejscowości Murano pod Wenecją, kiedy to udowodniono możliwość wyrobu luster doskonałych. Zwierciadła weneckie były bardzo kosztowne, a sekret ich wyrobu był pilnie strzeżony toteż z czasem Wenecja zaopatrywała w swoje wyroby lustrzane wszystkie dwory i ówczesnych zamożnych ludzi. Przodowanie Wenecji w tym fachu trwało stosunkowo długo, jednak w wyniku wielu wydarzeń i intryg w drugiej połowie XVII wieku Francja przejęła ich tajemnicę w ciągu kilku lat ulepszając ją i tym samym zdobywając monopol w przemyśle lustrzanym. Zwierciadła o większej powierzchni zaczęły być produkowane dzięki wynalezieniu sposobu odlewania tafli szklanych, co miało miejsce we Francji pod koniec wieku XVII. Z upływem lat przemysł lustrzany rozprzestrzenił się także w innych krajach.9
Wiek XIX przynosi nowe wynalazki dotyczące produkcji luster10, kolejne odmiany (m.in. lustra stojące, obracające się, wszyte do torebek, połączone z puzderkiem na puder), zwierciadła zostają używane do upiększeń i zdobień, wykorzystywane są w sztukach teatralnych, obecne w garderobach aktorów, salonach fryzjerskich, a wreszcie w każdej sypialni czy łazience. Koszty produkcji stawały się coraz tańsze dzięki czemu przedmiot ten został na tyle upowszechniony, że był obecny nawet w chatach chłopskich.11
Przyglądając się historii lustra możemy zauważyć jak wiele zmieniło się od jego początków. Dawniej przeglądając się w nim zobaczyć można było jedynie niewyraźny zarys postaci, a na obiekt ten, który zdawał się być arcydziełem w związku z bogatym zdobnictwem i ornamentyką, dostępny był jedynie nielicznym z racji kosztów, które się z nim wiązały. Dzisiaj to obiekt powszechnie dostępny, obecny praktycznie wszędzie i zawsze w naszym życiu, udoskonalony byśmy w pełni i dokładnie mogli przyjrzeć się samemu sobie. Niewielu stojąc przed lustrem pozwala sobie na chwilę kontemplacji nad jego dziejami, a co dopiero nad znaczeniem, którego od czasu powstania nabrało.
1 Mieczysław Wallis, Dzieje zwierciadła i jego rola w różnych dziedzinach kultury, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1973, s. 12.
2 Rękojeść ta przeważnie drewniana, wykładana m.in. cennymi kamieniami, złotem, lapis lazuli, srebrem lub barwnymi szkliwami. Spotykane są też rękojeści z brązu zdobione rytami, złotem lub mozaikami, a także rękojeści z kości słoniowej. Początkowo rękojeści miały kształt maczugi, z czasem zaczęto jednak przeobrażać je w najróżniejsze kształty np. trzon zakończony ślimacznicami, kwiatem lub postacią ludzką.
3 M. Wallis, op. cit., s. 13-14.
4 Tamże, s. 15.
5 Tamże, s. 15-18.
6 Tamże, s. 21.
7 Tamże, s. 20- 22.
8 Tamże, s. 31-34.
9 Tamże, s. 44-50.
10 Mowa tu o wynalezieniu sposobu powlekania szkła cienką warstwą srebra, dzięki któremu zwierciadło odbijało do 90% światła (z czasem do 98%), zamiast jak to było do tej pory, podlewania szkła stopem cyny z rtęcią (możliwość odbicia światła do 70%). Dodatkowy atut luster srebrzonych wiązał się z odbijaniem białego światła jako bardziej różowego, co nadawało twarzy przeglądającej się osoby większej wyrazistości w przeciwieństwie do tych wcześniejszych, które dodawały zielonkawej barwy i czyniły twarz bledszą. Później zamiast srebra używano aluminium, które jest trwalsze.
11 M. Wallis, op. cit., s. 62-65.
